Mặc dù các cơ quan chức năng liên tục cảnh báo, thậm chí áp dụng nhiều biện pháp ngăn chặn quyết liệt, nhưng hoạt động lừa đảo trực tuyến vẫn diễn biến phức tạp với những thủ đoạn biến thiên khôn lường. Để bảo vệ chính mình và cộng đồng, mỗi người cần tự trang bị một liều 'vắc xin số' thông qua việc nhận diện các thủ đoạn tinh vi và hình thành những phản xạ an toàn trên môi trường mạng.

Môi trường thương mại điện tử, nơi giao dịch diễn ra tấp nập mỗi ngày, chính là mảnh đất màu mỡ cho các loại hình lừa đảo sinh sôi nảy nở. Đồ họa: Thái Bình

Từ giả danh cơ quan công quyền đến kịch bản thao túng tâm lý

Hoạt động lừa đảo trực tuyến hiện nay không còn đơn thuần là những tin nhắn rác hay cuộc gọi lừa đảo sơ sài, mà đã phát triển thành một "ma trận" với kịch bản được dàn dựng công phu, đánh vào tâm lý sợ hãi hoặc lòng tham của nạn nhân. Một trong những thủ đoạn nổi cộm thời gian gần đây là việc mạo danh các cơ quan Nhà nước như cơ quan thuế, công an hay tòa án để uy hiếp người dân. Sự nguy hiểm nằm ở chỗ, khi người dân làm theo hướng dẫn để được hỗ trợ kê khai thuế hay chỉnh sửa thông tin, họ vô tình trao “chìa khóa két sắt” của mình cho kẻ gian.

Chưa dừng lại ở đó, mức độ nguy hiểm của tội phạm mạng còn leo thang với thủ đoạn "tống tiền trực tuyến" hay còn được gọi là "bắt cóc online", nhắm trực tiếp vào nhóm đối tượng học sinh, sinh viên. Đây là lứa tuổi bắt đầu có sự tự chủ nhất định về tài chính và thiết bị công nghệ nhưng lại thiếu kinh nghiệm sống thực tế, dễ bị thao túng tâm lý. Kịch bản của chúng thường được chia thành ba bước rất bài bản: Kết nối, kiểm soát và khống chế. Đầu tiên, chúng thực hiện cuộc gọi video sử dụng công nghệ Deepfake giả danh công an, tạo dựng bối cảnh phòng làm việc với đầy đủ cờ, khẩu hiệu và cảnh phục để thông báo nạn nhân dính líu đến các vụ án nghiêm trọng như rửa tiền hay ma túy. Sau khi đã gieo rắc nỗi sợ hãi tột độ, chúng yêu cầu nạn nhân tự cách ly, cắt đứt liên lạc với gia đình để "bảo mật điều tra", đồng thời chiếm đoạt tài khoản mạng xã hội của các em. Từ đây, màn kịch tống tiền bắt đầu khi chúng dùng chính tài khoản đó liên lạc với phụ huynh, thông báo con em họ đã bị bắt cóc và yêu cầu chuyển tiền chuộc, trong khi nạn nhân thực chất đang bị thao túng ở một nơi khác hoặc đang bị khống chế qua màn hình điện thoại.

Những cạm bẫy thương mại điện tử

Môi trường thương mại điện tử, nơi giao dịch diễn ra tấp nập mỗi ngày, cũng chính là mảnh đất màu mỡ cho các loại hình lừa đảo sinh sôi nảy nở. Thủ đoạn phổ biến nhất là việc giả mạo các sàn thương mại điện tử lớn như Shopee, Lazada hay Tiki bằng cách lập ra các trang web có giao diện giống hệt bản gốc. Mục đích của chúng là đánh cắp thông tin đăng nhập của người dùng hoặc yêu cầu chuyển tiền đặt cọc, để rồi sau đó, người mua hoặc là không nhận được hàng, hoặc nhận về những sản phẩm kém chất lượng. Hình thức thứ hai đánh vào lòng tin qua mạng xã hội, khi kẻ gian tạo tài khoản giả mạo người thân hoặc người nổi tiếng để bán hàng, kêu gọi đầu tư, dụ dỗ nạn nhân chuyển tiền trước rồi chặn liên lạc. Chiêu trò thứ ba là tuyển cộng tác viên bán hàng online với hứa hẹn hoa hồng cao ngất ngưởng, yêu cầu nạn nhân phải "ứng vốn" hoặc "nạp tiền làm nhiệm vụ", một cái bẫy kinh điển khiến nhiều người mất trắng số tiền lớn.

Ngoài ra, các đối tượng lừa đảo còn tận dụng các chương trình khuyến mãi hoặc chính sách hoàn tiền để gửi tin nhắn, email mạo danh thông báo trúng thưởng, qua đó yêu cầu người dùng cung cấp mã OTP hoặc thông tin tài khoản ngân hàng. Đặc biệt nghiêm trọng là hình thức lừa đảo đầu tư thương mại điện tử, thực chất là mô hình đa cấp trá hình, nơi các đối tượng tạo ra các ứng dụng giả mạo, lôi kéo người tham gia mua các đơn hàng ảo để hưởng hoa hồng. Bản chất của mô hình này là lấy tiền của người sau trả cho người trước và khi số lượng người tham gia đủ lớn, các đối tượng cầm đầu sẽ đánh sập hệ thống và biến mất cùng toàn bộ số tiền chiếm đoạt.



Trước sự bùng nổ và biến hóa khôn lường của tội phạm mạng, mỗi cá nhân cần chủ động xây dựng cho mình những lớp phòng vệ vững chắc. Đồ họa: Thái Bình

Xây dựng "khiên số 3 lớp" và nguyên tắc "3 không - 3 nhanh" để tự vệ

Trước sự bùng nổ và biến hóa khôn lường của tội phạm mạng, mỗi cá nhân cần chủ động xây dựng cho mình những lớp phòng vệ vững chắc. Các chuyên gia an ninh mạng đã đề xuất mô hình "khiên số 3 lớp" bao gồm hành lang pháp lý, công nghệ phòng vệ và quan trọng nhất là kỹ năng của người dùng. Về mặt pháp lý, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân và các quy định mới trong Luật An ninh mạng đang dần hoàn thiện để ngăn chặn việc mua bán trái phép dữ liệu, cắt đứt nguồn nguyên liệu đầu vào của tội phạm lừa đảo. Về mặt công nghệ, các doanh nghiệp và ngân hàng đang áp dụng các biện pháp tiên tiến như xác thực sinh trắc học, mã hóa dữ liệu để bảo vệ tài sản của khách hàng. Tuy nhiên, trụ cột kỹ năng vẫn là yếu tố then chốt, đòi hỏi mỗi người dân phải tự trang bị kiến thức như một liều "vắc xin số" để miễn nhiễm trước các chiêu trò độc hại.

Để cụ thể hóa kỹ năng phòng vệ này, mỗi người cần rèn luyện phản xạ an toàn thông qua nguyên tắc "3 không - 3 nhanh". "3 không" bao gồm: Không tin tưởng tuyệt đối vào bất kỳ ai trên mạng, kể cả cuộc gọi video (vì có thể là Deepfake); không cài đặt ứng dụng từ các đường link lạ không rõ nguồn gốc và tuyệt đối không chuyển tiền khi chưa xác thực kỹ càng danh tính người nhận. Song hành với đó là "3 nhanh": Nhanh chóng tra cứu và kiểm chứng khi nhận được thông tin đáng ngờ, nhanh chóng ngắt kết nối cuộc gọi hoặc internet khi có dấu hiệu bị đe dọa hoặc thao túng và nhanh chóng báo cáo sự việc tới cơ quan chức năng hoặc ngân hàng khi phát hiện sự cố. Riêng đối với hoạt động mua sắm trực tuyến, người tiêu dùng cần tuân thủ quy trình 5 bước thông minh: Tìm hiểu và so sánh giá cả trên nhiều sàn; kiểm tra uy tín người bán và đánh giá của khách hàng cũ; lựa chọn phương thức thanh toán an toàn và không cung cấp mã OTP; quay video khi mở hàng để đối chiếu; và khiếu nại ngay lập tức, nếu đơn hàng có vấn đề.

Bên cạnh sự cảnh giác của cá nhân, vai trò của gia đình và nhà trường cũng vô cùng quan trọng trong việc bảo vệ thế hệ trẻ và người cao tuổi. Các bậc phụ huynh và thầy cô cần thường xuyên quan tâm, chia sẻ và cập nhật các thủ đoạn lừa đảo mới cho con em mình, đặc biệt là những biểu hiện tâm lý bất thường hoặc những mối quan hệ xã hội không rõ ràng trên mạng. Đối với gia đình có người cao tuổi, con cháu cần dành thời gian hướng dẫn ông bà cách nhận biết các cuộc gọi, tin nhắn lừa đảo, đồng thời cài đặt các biện pháp bảo mật trên thiết bị của họ. Người dùng cũng cần hình thành thói quen vệ sinh an toàn thông tin như thường xuyên thay đổi mã PIN, mật khẩu e-banking, đăng xuất tài khoản ngay sau khi giao dịch và kiểm tra lịch sử biến động số dư để kịp thời phát hiện những bất thường. Chỉ khi sự hiểu biết và chủ động của mỗi cá nhân được kết hợp đồng bộ với hành lang pháp lý nghiêm minh và công nghệ bảo mật tiên tiến, chúng ta mới có thể tạo ra một không gian mạng an toàn và đẩy lùi vấn nạn lừa đảo trực tuyến.

Trước những thủ đoạn lừa đảo ngày càng tinh vi, an toàn trên không gian mạng không đến từ sự may mắn ngẫu nhiên, mà là kết quả của sự hiểu biết thấu đáo, tinh thần cảnh giác cao độ và khả năng chủ động ứng phó trước mọi tình huống. Hãy cùng chung tay xây dựng một môi trường số lành mạnh, nơi công nghệ phục vụ cuộc sống chứ không phải là công cụ để kẻ xấu trục lợi.

Thái Bình